Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu
Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu nasıl bir bozukluktur?
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), erken çocukluk döneminde başlayan, sosyal, mesleki ve özel ilişkilerdeki işlevsellik üzerinde olumsuz etkileri bulunan bir bozukluktur. Erişkin DEHB, dengesiz ilişkilere, kötü iş veya okul performansına, düşük özgüvene ve diğer sorunlara yol açabilir.
Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu sıklığı nedir?
Hastalık yaygınlığı %2-4 arasında tahmin edilmektedir. DEHB olan yetişkinlerin en az 1/3’ünün DEHB olan çocuğu ve DEHB olan çocukların 1/3’ünün DEHB olan anne ya da babalarının olduğu gösterilmiştir
Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu belirtileri nelerdir?
Yetişkin dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olarak adlandırılsa da belirtiler erken çocukluk döneminde başlar ve yetişkinliğe kadar devam eder. Bazı durumlarda, kişi yetişkin olana kadar DEHB tanınmaz veya teşhis edilmez. Çocukluk DEHB’si olanların yaklaşık yarısında yetişkinlikte hala semptomlar olacaktır. Yetişkin DEHB belirtileri, çocuklardaki DEHB belirtileri kadar net olmayabilir. Yaşın ilerlemesiyle birlikte görülme sıklığında yaşanan azalma aslında rahatsızlık belirtilerinde de azalma olduğuna işaret eder. Sıklıkla belirtiler tamamen ortadan kalkmamıştır.
Yetişkinlerde hiperaktivite azalabilir, ancak dürtüsellik yani kişinin davranışlarına limit koymasındaki problemler, huzursuzluk ve dikkat etmede zorlukla mücadele devam edebilir. Ancak bu azalma eğilimine rağmen erişkin dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan bireylerde bir işe başlayamama, iş yerinde verimsizlik ve kötü zaman yönetimi, aklına ilk geleni söyleme eğilimi, kötü şoförlük sorunları, evlilik ve sorumluluklarının idaresi ile ilgili yoğun sorunlar sıklıkla ortaya çıkar ya da sürer gider. Bu bozukluk yetişkinler için ele alınırken çocuklar için olandan biraz daha farklı değerlendirilmelidir. Çünkü yetişkinlik yaşamının bir karmaşıklığı vardır ve yaşla beraber gelen belirtilerdeki değişimlere önem gösterilmelidir.
Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tanısı nasıl konur?
DSM-5, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu kriterlerine göre bozukluğu olan bireyin tüm yaşam boyu deneyimini ele alacak ve bu kriterlerle tüm yaş gruplarında doğru tanıyı koyabilmeyi arttırmaya uygun olacak bir şekilde güncellemiştir. Çünkü DEHB’nin erken teşhisi, erken müdahalelerin gerçekleştirilebilmesi açısından önem taşımaktadır. Fakat bazı bireyler yetişkinliğe kadar uygun bir teşhis alamayabilir.
DSM-5 kapsamında doğru bir dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısı için, bir kişinin en az altı semptom göstermesi gerekirken, 17 yaşın üzerindekilerin iki kategoriden (Dikkatsizlik ve Hiperaktivite-Dürtüsellik) beş semptom göstermesi gerekir. Ayrıca semptomların en az altı ay sürmesi ve kişinin gelişim düzeyine uygun olmaması gerekir (APA, 2013). DSM-5 kapsamında bir tanı için, bu semptomların birkaçının 12 yaşından önce mevcut olması ve ayrıca iki veya daha fazla ortamda (örneğin, ev ve okul) mevcut olması gerekir.
Bahsedilen semptomların sebep olduğu bozukluklar sosyal, akademik ve mesleki ortamlarda kişinin işlevselliğini etkilemelidir. Bu semptomlar, yalnızca diğer psikiyatrik veya zihinsel bozukluklarla birlikte ortaya çıkamaz. dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısında ağırlıklı olarak dikkatsizlik, ağırlıklı olarak hiperaktivite/dürtüsellik veya her ikisinin birlikte bulunması söz konusu olabilir.
DSM-5, DEHB’yi “Genellikle Bebeklik, Çocukluk veya Ergenlik Döneminde Tanısı Konulan Bozukluklar” dan “Nörogelişimsel Bozukluklar” olarak yeniden sınıflandırmıştır.
Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu bulunan bireylerde eş tanılı durumlar
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan erişkinler kontrol gruplarıyla karşılaştırıldığında belirgin olarak daha fazla eşlik eden hastalık ve uyum işlevlerinde azalma yaşarlar. DEHB eş tanı oranları yüksektir ve çeşitli çalışmalarda bu oran %65-89 olarak tanımlanmıştır. Eş tanı durumları hakkındaki veriler erişkin DEHB tanısı konan kişilerin geriye dönük değerlendirmesinden gelir. Çocuklarda daha çok davranış bozuklukları görülürken, gençlerde anksiyete bozukluğu ve erişkinlerde hem anksiyete hem duygu durum bozuklukları, alkol-madde kullanım bozuklukları, kişilik bozuklukları öne çıkmaktadır. Hastalığı tedavi ederken var olan eş tanıların saptanması ve eşlik eden bozuklukların da beraberinde tedavi edilmesi önemlidir.
DEHB’li birçok yetişkin aynı zamanda anksiyete (%47), duygudurum belirtileri (%38), dürtü kontrolü ile ilişkili sorunlar (%20) ve madde kullanım bozuklukları (%15) dahil olmak üzere birlikte ortaya çıkan psikiyatrik bozukluklara sahiptir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu belirtileri, birlikte ortaya çıkan bu durumların daha güçlü belirtileriyle gizlenebilir. Bununla birlikte eşlik eden anksiyete ve öğrenme bozuklukları, daha belirgin DEHB semptomlarıyla karıştırılabilir. Bazı komorbid bozukluklar yani temel hastalığa ek olarak aynı zamanda ortaya çıkan bozukluklar, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu semptomlarının etkisinin doğrudan bir yansıması olabilir; örneğin, DEHB nedeniyle zayıf akademik başarı kaygıya yol açabilir. Ek olarak, depresyon gibi sıklıkla birlikte görülen diğer durumlar, DEHB ile ortak çevresel risk faktörlerini paylaşır.
DEHB olan yetişkinler ve çocuklar arasında ortaya çıkan ek hastalıkların sıklığı farklılık gösterebilir. DEHB’li yetişkinlerin bir veya daha fazla anksiyete bozukluğu, madde kullanım bozuklukları, kişilik bozukluğu ve sosyal fobiye sahip olma olasılığı çocuklardan daha fazladır, ancak çocukların karşıt olma bozukluğu ve ayrılık anksiyetesi eş tanısı olma olasılığı daha yüksektir. Tanı konmamış dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu ve komorbiditeleri olan yetişkinlerin, DEHB semptomları nedeniyle değil, birlikte ortaya çıkan bir bozuklukla ilişkili problemler nedeniyle tedavi aramaları muhtemeldir. Ayrıca, eşlik eden psikiyatrik durumların varlığı DEHB’nin sunumunu ve seyrini etkileyebilir ve DEHB’den bağımsız tedavi gerektirebilir. Bu nedenle, klinisyenler dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan hastaları diğer DSM-5 bozuklukları açısından taramalı ve diğer DSM-5 bozuklukları olan hastaları DEHB açısından değerlendirmelidir.
Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tedavi seçenekleri nelerdir?
Yetişkin DEHB tedavisi, çocukluk DEHB tedavisine benzer. Yetişkin DEHB tedavisi, ilaçları, psikolojik danışmanlığı (psikoterapi) ve DEHB ile ortaya çıkan herhangi bir psikiyatrik bozukluklar için tedaviyi içerir.
Erişkin dönemde psikiyatrik eş tanı yani temel hastalığa ek olarak aynı zamanda ortaya çıkan bozukluklar ve erişkin yaşamın karmaşıklığı çocuklardan farklı olarak erişkin DEHB tedavisinde daha kapsamlı tedavi yaklaşımlarını gerekli kılmaktadır. Nörobiyolojik zemini olan DEHB için ilaç tedavileri bütüncül tedavi yaklaşımının temelini oluşturmaktadır. İlaçların erişkinde tıbbi ve ruhsal eş tanılar dikkate alınarak planlanması gereklidir. Yetişkinlerde DEHB tedavisi için ilaç seçenekleri, uyarıcı ve uyarıcı olmayan ilaçları içerir. İlaçlar, dürtüleri düzenlemeye ve odağı keskinleştirmeye yardımcı olur. Bazıları günlük olarak dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu ilacı alır ve bazıları özellikle çok fazla odaklanma gerektiren belirli görevleri tamamlamaları gereken günlerde alır.
Bundan sonra sıra sorun odaklı, yapılandırılmış bilişsel davranışçı psikoterapileri tedaviye eklemeye gelmektedir. Erişkin dönemde DEHB kişinin davranışları, duyguları, ilişkilerini ve kendisini nasıl değerlendirdiğini güçlü biçimde etkiler. Erişkin DEHB vakaları çocukluk çağından beri başlamış olan ve etkili başa çıkma becerilerini engelleyen temel nöropsikiyatrik bozukluklara sahiptirler. Dikkatin çelinebilirliği, organize olamama, verilen görevleri sürdürme güçlüğü ve dürtüsellik gibi hastalığa ait belirtiler dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan bireylerin etkili başa çıkma becerileri geliştirmelerini öğrenme ya da kullanmalarını önleyebilir.
Etkili başa çıkma becerilerinin yokluğu nedeniyle bu bozukluğa sahip kişilerin çoğu yineleyen başarısızlıklar yaşamıştır ya da yenilgi olarak adlandırabilecekleri deneyimleri olmuştur. Bu başarısızlık öyküleri kişinin kendi hakkında olumsuz düşünceler geliştirmesine yol açabilir. Bunun yanı sıra üstlendikleri görevler konusunda da işlevsel olmayan düşünceler geliştirebilirler. Sonuç olarak ortaya çıkan bu olumsuz düşünce ve inançlar var olan kaçınma davranışlarını artırabilir. Bu düşünce ve inançların sonucu olarak kişiler görev ya da sorunla karşı karşıya kaldığında dikkatleri daha çok kayabilir ve ilişkili davranışsal belirtiler daha da kötüleşebilir.
Tedavide bu bozukluğa sahip olanlar sıklıkla bildirdikleri gibi organizasyon ve planlama güçlükleri, dikkat dağınıklığı, kaytarma-kaçınma davranışları, iletişim güçlükleri ve anksiyete, depresyon, öfke belirtilerine odaklı, yapılandırılmış bilişsel davranışçı psikoterapilerden önemli yararlar sağlayabilir.
Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu konulu seminerimizi YouTube kanalımızdan izleyebilirsiniz.
KAYNAKÇA
Mucci F, Carpita B, Pagni G, Vecchia AD, Bjedov S, Pozza A, Marazziti D. Lifetime evolution of ADHD treatment. J Neural Transm (Vienna). 2021 Jul;128(7):1085-1098. doi: 10.1007/s00702-021-02336-w. Epub 2021 May 15. PMID: 33993352.
Young JL, Goodman DW. Adult Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder Diagnosis, Management, and Treatment in the DSM-5 Era. Prim Care Companion CNS Disord. 2016 Nov 17;18(6). doi: 10.4088/PCC.16r02000. PMID: 27907271.
Weibel S, Menard O, Ionita A, Boumendjel M, Cabelguen C, Kraemer C, Micoulaud-Franchi JA, Bioulac S, Perroud N, Sauvaget A, Carton L, Gachet M, Lopez R. Practical considerations for the evaluation and management of Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) in adults. Encephale. 2020 Feb;46(1):30-40. doi: 10.1016/j.encep.2019.06.005. Epub 2019 Oct 11. PMID: 31610922.
Zalsman G, Shilton T. Adult ADHD: A new disease? Int J Psychiatry Clin Pract. 2016;20(2):70-6. doi: 10.3109/13651501.2016.1149197. Epub 2016 Apr 7. PMID: 27052374.
Magnin E, Maurs C. Attention-deficit/hyperactivity disorder during adulthood. Rev Neurol (Paris). 2017 Jul-Aug;173(7-8):506-515. doi: 10.1016/j.neurol.2017.07.008. Epub 2017 Aug 26. PMID: 28844700.
Faraone SV, Asherson P, Banaschewski T, Biederman J, Buitelaar JK, Ramos-Quiroga JA, Rohde LA, Sonuga-Barke EJ, Tannock R, Franke B. Attention-deficit/hyperactivity disorder. Nat Rev Dis Primers. 2015 Aug 6;1:15020. doi: 10.1038/nrdp.2015.20. PMID: 27189265.
Ceraudo G, Vannucchi G, Perugi G, Dell’osso L. ADHD nell’adulto: aspetti clinici e implicazioni terapeutiche [Adult ADHD: clinical aspects and therapeutic implications]. Riv Psichiatr. 2012 Nov-Dec;47(6):451-64. Italian. doi: 10.1708/1178.13052. PMID: 23160106.
NOT: Sayfa içeriği sadece bilgilendirme amaçlıdır, tanı ve tedavi için mutlaka doktorunuza başvurunuz.
Güncellenme Tarihi: 3 Aralık 2021
Yetişkinlerde dikkat eksikliği nasıl giderilir?
Yetişkinlerde dikkat eksikliği belirtileri nelerdir?
Yetişkinlerde dikkat eksikliği Nedir?
Büyüklerde DEHB nedir?